युनिकोड
विश्वभर वा नेपालकै मात्र राजनीतिक–सांस्कृतिक सन्दर्भमा हेर्ने हो भने पनि नेतृत्वको देवत्वकरण समाजका लागि बारम्बार गम्भीर चुनौती बन्ने गरेको छ। नेतालाई असाधारण, अचुक वा ईश्वरीय शक्तिको प्रतीकका रूपमा प्रस्तुत गर्ने यस प्रवृत्तिले तिनलाई आलोचनाको दायराभन्दा बाहिर पुर्याउँछ। फलतः नेताका त्रुटि, अहंकार र गलत निर्णयहरूले प्रश्रय पाउँछ भने विवेक, तर्क र सहमतिमूलक सोच कमजोर पर्छ र समाज दीर्घकालीन प्रगतिबाट विमुख हुन्छ।
नेपालमा मात्र होइन, विश्वका धेरै समाजहरू नेताहरूलाई उद्धारकर्ता वा नायकका रूपमा चित्रण गर्ने परम्परा छ। यस्तो प्रवृत्तिले प्रारम्भमा जनविश्वास र उत्साह त जगाउँछ, तर अन्ततः आलोचनात्मक चेतनालाई कमजोर पार्दै अस्थिरता र ध्रुवीकरण निम्त्याउँछ। नेताहरूलाई असाधारण प्रतीक होइन, सामान्य मानवका रूपमा मूल्यांकन गर्न सक्ने संस्कृतिबिना कुनै पनि सुधार दिगो बन्न सक्दैन।
देवत्वकरणको पहिलो प्रभाव नै जवाफदेहीको ह्रास हो। जब कुनै नेतालाई अचुक ठानिन्छ, तब उसको निर्णयमाथि प्रश्न उठाउने साहस हराउँछ। यस्तो अवस्थामा तथ्यभन्दा बढी नेताको करिश्मा र लोकप्रियता प्रधान बन्छ, जसले अन्धभक्तिको वातावरण सिर्जना गर्छ। परिणामतः वर्गीय असमानता, भ्रष्टाचार र अन्यायका मुद्दाहरू ओझेलमा पर्छन्।
नेपालको इतिहासमा राजाहरूलाई भगवान विष्णुको अवतारका रूपमा चित्रण गरिनु यसको पुरानो उदाहरण हो। यसले राजतन्त्रलाई लामो समयसम्म आलोचना र जवाफदेहीबाट जोगायो। आधुनिक राजनीतिमा पनि देवत्वकरण नयाँ रूपमै देखा परेको छ।
केपी शर्मा ओलीलाई देशभक्त, र स्थिरताको प्रतीकका रूपमा प्रस्तुत गरिँदा संसद् विघटनले उनको मानवीय कमजोरी उजागर गर्यो। रवि लामिछाने भ्रष्टाचारविरुद्धको अभियानबाट नायक बने, तर नागरिकता विवादले पारदर्शितामा प्रश्न उठायो। कुलमान घिसिङ लोडसेडिङ अन्त्यपछि राष्ट्रिय गौरवका पात्र बने, तर ठेक्का र नीतिगत विवादहरूका कारण आलोचना खेपिरहेका छन्।
त्यस्तै बालेन शाह र हर्क सम्पाङ वैकल्पिक नेतृत्वका रूपमा उदाए तर लोकप्रियताको चापले उनीहरूको व्यवहार र नीति असंगतता उजागर गर्यो। यी सबै घटनाले देखाउँछन्—जब शक्ति र लोकप्रियतालाई मानवीय संवेदनशीलता भन्दामाथि राखिन्छ, अत्यधिक प्रशंसा पछि निराशा र अस्थिरता अवश्यम्भावी हुन्छ।
देवत्वकरणले जनतालाई पनि निष्क्रिय बनाउँछ। जब नागरिकहरू उद्धारकर्ताको प्रतीक्षामा बस्छन्, उनीहरू आफ्ना अधिकार र जिम्मेवारीप्रति बेवास्ता गर्न थाल्छन्। लोकतन्त्रमा नागरिक चेतना हराउँदा राज्य स्वतन्त्र हुँदैन; त्यसको नियन्त्रण करिश्माई व्यक्तिको हातमा सीमित हुन्छ।
विश्व सन्दर्भ र मनोवैज्ञानिक दृष्टि
नेपाल मात्र होइन, विश्वका राजनीतिक इतिहासहरूले पनि देवत्वकरणका नकारात्मक परिणाम प्रस्ट देखाएका छन्। जर्मनीमा एडोल्फ हिटलर र इटालीमा बेनिटो मुसोलिनीलाई देवतुल्य बनाउँदा अधिनायकवाद र विनाश फैलियो। उत्तर कोरियामा किम जोङ–उनको ईश्वरीय छविले असहमतिको आवाज पूर्ण रूपमा दबाएको छ। भारतमा नरेन्द्र मोदीको व्यक्तिपूजाले आर्थिक असमानता र सामाजिक ध्रुवीकरणका प्रश्नलाई ओझेलमा पार्ने जोखिम बढाएको छ।
अमेरिकामा पनि केही समय डोनाल्ड ट्रम्पप्रतिको अन्धसमर्थनले लोकतान्त्रिक संस्थामाथि अविश्वास फैलायो। यसले स्पष्ट देखाउँछ—जब नेताको करिश्मा संस्थागत संरचनाभन्दा ठूलो बन्छ, तब लोकतन्त्र कमजोर हुन्छ।
सामाजिक मनोविज्ञानका अनुसार, संकटका समयमा मानिसहरू स्थिरता र निश्चितताको खोजीमा नायक पूजातर्फ आकर्षित हुन्छन्। यसलाई ‘हलो इफेक्ट’ भनिन्छ—जहाँ नेताको केही गुणलाई अतिशयोक्ति गरिन्छ र कमजोरीलाई बेवास्ता। यस्तो प्रवृत्तिले चापलुसी, पक्षपात र असहमति–विरोधी संस्कृतिलाई बढावा दिन्छ। आलोचनाको ठाउँ भावनात्मक निष्ठाले लिँदा लोकतान्त्रिक मूल्यहरू कमजोर बन्छन्।
सुदृढ र न्यायपूर्ण समाज निर्माणका लागि देवत्वकरण होइन, मानवीय कमजोरीको स्वीकार्यता अनिवार्य छ। नेताहरू त्रुटिहीन होइनन्— उनीहरू पनि समय, सन्दर्भ र परिस्थितिबाट प्रभावित हुने सामान्य मानव हुन्। यो यथार्थ स्वीकार नगर्ने समाजले अन्ततः निराशा र अविश्वास मात्र पाउँछ।
त्यसका लागि नागरिक शिक्षाको गुणस्तर सुधार गर्नु अत्यावश्यक छ। विद्यालयदेखि नै आलोचनात्मक सोच, तर्क र विवेकमा आधारित शिक्षा प्रणाली विकास गर्न सकेमा भविष्यका पुस्ता अन्धभक्त होइन, जिम्मेवार नागरिक बन्छन्। नागरिकले प्रश्न सोध्न, नीति मूल्याङ्कन गर्न र सार्वजनिक स्रोतको उपयोगबारे जवाफ माग्न सक्ने संस्कारले मात्र लोकतन्त्र बलियो हुन्छ।
पारदर्शिता र जवाफदेही प्रणाली पनि संस्थागत ढंगले सुदृढ हुनुपर्छ। राजनीतिक दलहरूको आन्तरिक लोकतन्त्र, प्रेस स्वतन्त्रता र नागरिक समाजको सक्रियताले शक्ति सन्तुलन कायम गर्छ। नेताको त्रुटिलाई व्यक्तिगत असफलता होइन, सुधारका अवसरका रूपमा बुझ्ने संस्कार विकसित गर्न सकिए लोकतन्त्रको स्वास्थ्य दीर्घकालीन रूपमा बलियो रहन्छ।
देवत्वकरणको अन्त्यका लागि समाजले आदर्श नेतृत्व होइन, उत्तरदायी नेतृत्वको खोज गर्नुपर्छ। आदर्शको भ्रमले निराशा जन्माउँछ, तर उत्तरदायित्वको संस्कारले सुधार सम्भव बनाउँछ।
देवत्वकरणको अन्त्य, विवेकयुक्त समाजको आरम्भ
इतिहासका अनुभवहरूले स्पष्ट देखाएका छन्— देवत्वकरणले सत्यलाई विकृत पार्छ, विवेकलाई कमजोर बनाउँछ र प्रगतिमा अवरोध सिर्जना गर्छ। नेताहरूलाई सम्मान र आलोचना दुवै सन्तुलित रूपमा दिन सक्ने संस्कृति नै साँचो लोकतान्त्रिक चेतनाको पहिचान हो।
देवत्वकरणको जोखिम केवल नेताको विषय होइन; यो हाम्रो सामूहिक मानसिकताको प्रतिबिम्ब हो। जुन दिन हामी आलोचनात्मक सोच गुमाउँछौँ, त्यो दिन हामी स्वतन्त्रताको सार पनि गुमाउँछौँ। त्यसैले, नेताको पूजा होइन— उनका कार्य र निर्णयको विवेकपूर्ण समीक्षा र समाजको हितमा तर्कसंगत सहभागिता नै नागरिक धर्म हो।
सुदृढ समाजको आधार कुनै नेताको असाधारण गुणमा होइन, लोकतान्त्रिक प्रक्रिया, पारदर्शिता र सचेत नागरिक सहभागितामा टेकेको हुन्छ। जब हामी नेताको देवत्व होइन, मानवता देख्न सिक्छौँ, तबमात्र साँचो लोकतन्त्र र प्रगतिशील समाज सम्भव हुन्छ।
(पूर्वशिक्षक निश्चल पीएस व्यवस्थापन परामर्शदाता तथा मानव स्रोत व्यवस्थापन विज्ञ हुन्)
प्रतिक्रिया