युनिकोड
राहदानी विभागका कर्मचारीहरू छक्क पर्नेगरी विभागको त्रिपुरेश्वरस्थित कार्यालयमा एक विशिष्ट व्यक्ति पुगे, ५ चैत्र २०८० मा। अन्यझैँ ती विशिष्ट व्यक्ति राहदानी विभाग पुग्नुको कारण थियो, आफ्नो राहदानी नवीकरण गर्नु।
उनी थिए– पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र शाह। पूर्वरानी कोमल शाहसहित नयाँ राहदानीका लागि पूर्वराजा शाह आफै त्यसदिन त्रिपुरेश्वरस्थित विभागको कार्यालय पुगेका थिए।
६ महिनाअघि बनाइएको नयाँ राहदानीको पहिलो प्रयोग पूर्वराजा शाहले असोज दोस्रो साता गरेका छन्। दक्षिण एसियाली छिमेकी भुटानको चार दिने भ्रमण गरेर पूर्वराजा शाह आइतबार काठमाडौँ फर्केका छन्।
पूर्वराजाका साथमा भुटान भ्रमणमा छोरी पूर्वअधिराजकुमारी प्रेरणा सिंह र भतिजी एवं पूर्वशाहज्यादी शीताष्मा शाह थिए। शीताष्मा दरबार हत्याकाण्डमा ज्यान गुमाएका पूर्वअधिराजकुमार धीरेन्द्र शाहकी माइली छोरी हुन्।
पूर्वराजाको भुटान भ्रमण सुरु हुनुभन्दा एक हप्ताअघि उनको सचिवालयले यसलाई ‘निजी भ्रमण’ भनेको थियो।
तर, पूर्वराजा थिम्पु पुगेपछि उत्साहित राजतन्त्र पक्षधरहरूले भ्रमण ‘औपचारिक’ र ‘राजकीय’ नै भएको रोचक दाबी थालेका छन्।
सामाजिक सञ्जाल फेसबुक र एक्समा राप्रपाका उपाध्यक्ष रवीन्द्र मिश्रले ‘प्राविधिक कारणले राजकीय नभनिएको राजकीय भ्रमण’ को रूपमा यसलाई चित्रित गरेका छन्। सोही पार्टीका केन्द्रीय सदस्य सुरेशप्रसाद आचार्यले ‘अघोषित रूपमा औपचारिक भ्रमणको हैसियत प्रदान गरेको’ दाबी गरेका छन्।
‘एलम्नाइ’का लागि थिम्पु
‘निजी’ भनिएको पूर्वराजा शाहको भुटान भ्रमणको खास प्रयोजन के थियो, त्यसबारे उनको सचिवालयले अहिलेसम्म प्रष्ट पारेको छैन।
उनी जुन दिन (१७ असोज) भुटानको राजधानी थिम्पु प्रस्थान गरे, त्यसको दुई दिनअघि १५–१७ असोजसम्म भुटान इनोभेसन फोरम (भुटान नवप्रवर्तन मञ्च) को सम्मेलन सुरु भएको थियो।
विश्वस्तरीय नेता, वैज्ञानिक, अर्थशास्त्री र दार्शनिकहरूको जमघट रहने भनिएको यो सम्मेलन भुटानी राजा जिग्मे खेसर नामग्याल वाङचुकले हालसालै आफ्नो ‘ड्रिम प्रोजेक्ट’ घोषणा गरेको ‘गेलेफु माइन्डफुल सिटी’ को सार्थकतासँग सम्बन्धित रहेको भुटानी पक्षले बताएको थियो।
त्यसैले, सो सम्मेलनमा सहभागिताका लागि पूर्वराजा शाह भुटान प्रस्थान गरेका हुन् भन्ने कतिपयको अनुमान थियो। १७ असोजमा थिम्पु प्रस्थान गर्दा गेलेफुमा सम्मेलन जारी नै थियो।
त्यसोभए के पूर्वराजा शाह त्यो सम्मेलनमा सहभागी भए त!
यदि त्यो कार्यक्रममा उनको सहभागिता रहेको भए त्यससम्बन्धी तस्बिर र समाचार प्रकाशित हुन्थे होलान्। सो कार्यक्रममा हरेक ‘इभेन्ट’ र वक्ताहरूबारे ‘कभरेज’ गरेको भुटानको सरकारी मुखपत्र ‘कुइन्सेल’ को अनलाइन संस्करणमा पूर्वराजा शाहको उपस्थितिबारे न कुनै समाचार प्रकाशित भएका छन्, न त सामाजिक सञ्जालहरूमा तस्बिर नै।
अहिलेसम्म सार्वजनिक पूर्वराजा शाह सहभागी भएको औपचारिक कार्यक्रम दार्जिलिङ (भारत) स्थित सेन्ट जोसेफ–नर्थप्वइन्ट– स्कुलको एलम्नाइको कार्यक्रम हो।
थिम्पु पुगेकै दिन १७ असोजमा पूर्वराजा त्यो कार्यक्रममा सहभागी भएका थिए। नेपालका पूर्वराजा शाह र भुटानका पूर्वराजा जिग्मे सिंगे वाङचुक दुवै सो स्कुलका एलम्नस (पूर्व विद्यार्थी) हुन्।
पूर्वराजाले नर्थप्वाइन्ट स्कुलका ‘एलम्नाइ’हरूको सो जमघटलाई सम्बोधन समेत गरेका थिए। जमघटमा करिब ६ दर्जन पूर्वविद्यार्थी सहभागी थिए।
नेपालको पूर्वराजपरिवारसँग भुटानी राजपरिवारको पुरानै राजनीतिक सम्बन्ध हो। दुई राजपरिवारबीचको पुरानो सम्बन्धका अलावा एलम्नाइको कार्यक्रमका लागि भ्रमणको निम्तो पाएका हुन सक्छन्।
पूर्वराजा जिग्मे सिंगे वाङचुककै पुस्ताकी राजकुमारी पेमा ल्हादेन वाङ्चुकले विमानस्थलमा स्वागत गरेकाले पनि शाह नर्थप्वाइन्टका एलम्नस रहेका भुटानी पूर्वराजा वाङचुकको निम्तोमा थिम्पु भ्रमणमा गएका हुन सक्छन्।
यसबाहेक पूर्वराजा शाह भुटान भ्रमणको तेस्रो दिन (१९ असोज) मा पूर्वराजा शाह थिम्पुस्थित पाञ्चायन मन्दिर पुगेका थिए। उनले त्यहाँ पूजाआजा पनि गरे।
‘नर्थप्वाइन्ट एलम्नाइ’ को जमघट थिम्पु भ्रमणको मुख्य उद्देश्य देखिए पनि यो भ्रमणका क्रममा पूर्वराजाले जस्तो हार्दिकता र सम्मान पाए, त्यसले निकै चर्चा पाएको छ।
भुटानी राजासँग दुई भेट
बिहीबार (१७ असोज) थिम्पुस्थित पारो अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा ड्रुक एयरलाइन्सबाट ओर्लंदा होस् वा आइतबार (२० असोज) मा सोही विमानस्थलबाट काठमाडौँ प्रस्थान गर्दा– पूर्वराजाको सम्मानमा विमानस्थलमा रातो कार्पेट बिछ्याइएको थियो।
पूर्वराजालाई भुटानकी राजकुमारी पेमा ल्हादेन वाङचुकले विमानबाट ओर्लनासाथ स्वागत गरेकी थिइन्। बौद्ध भिक्षुले अभिषेकको माध्यमद्वारा पूर्वराजा शाहको मंगलकामना समेत गरे।
भुटानी राजपरिवारको चार पुस्तासँग पूर्वराजाको १८ असोजमा भेटघाट भए। भुटानी राजपरिवारसँग भेटघाटको सुरुवात भुटानकी ९४ वर्षीया जिजुमुमा बडामहारानी केसाङ छोदेनबाट सुरु भयो।
जिजुमुमा बडामहारानी केसाङ छोदेन भुटानका तेस्रो राजा जिग्मे दोर्जीकी विधवा हुन्। जिग्मे दोर्जी ३० मार्च १९५२ (१८ चैत २००८) देखि २१ जुलाई १९७२ (६ साउन २०२९) सम्म भुटानी राजगद्दीमा थिए। उनी ६६ वर्षीय पूर्वराजा वाङचुककी आमा हुन्।
पूर्वराजा शाहको दोस्रो भेट भुटानका पूर्वराजा जिग्मे सिंगे वाङचुकसँग भयो। ६८ वर्षीय पूर्वराजा जिग्मेले १८ वर्षअघि २०६३ मंसिरमा स्वेच्छिक रूपमा युवराज जिग्मे खेसर नामग्याललाई शासनसत्ता हस्तान्तरण गरेका थिए।
पूर्वराजा वाङचुकपछि पूर्वराजा शाहको तेस्रो भेटवार्ता वर्तमान राजा जिग्मे खेसर नामग्यालसँग भयो। भेटवार्तालगत्तै खिचिएको तस्बिरमा भुटानी राजा जिग्मे खेसर, रानी जेत्सुन पेमा, युवराज नामग्याल वाङचुक र कान्छा राजकुमार उग्येन वाङचुक देखिन्छन्।
यस हिसाबले उनले भुटानी राजपरिवारको चार पुस्तासँग एकै दिन भेटघाट गरे। पूर्व, वर्तमान र गद्दीका हकवाला गरी तीन ‘राजा’ सँग उनको भेट भयो। जबकि भुटानमा वाङचुक वंशको शासनको सुरुवात भएको १ सय १७ वर्षको यो अवधिमा पाँच जनाले मात्र शासन गरेका छन्।
भुटानी राजपरिवारसँगका भेटघाटहरू त्यहाँको डेचेनछोलिङ राजप्रासादमा भएका थिए।
भुटानी राजा जिग्मे खेसर र पूर्वराजा शाहबीच १९ असोजमा समेत भेटवार्ता भएको थियो। यो पछिल्लो भेटवार्ता पूर्वराजा शाहको विदाइका लागि भएको थियो।
तस्बिरहरू हेर्दा के देखिन्छ भने १८ असोजमा भएको पहिलो भेटवार्ता अलिक औपचारिक खालको थियो भने विदाइका लागि भएको दोस्रो भेट भावनात्मक। विदाइका क्रममा दुवै जनाले एक अर्काेलाई अँगालो हालेर स्नेह प्रकट गरेका थिए।
रेड कार्पेटको अर्थ
थिम्पु पुग्दा र काठमाडौँ फिर्दा पारो विमानस्थलमा रातो कार्पेट र अघिल्लो पुस्ताकी राजकुमारी पेमा ल्हादेन वाङचुकद्वारा स्वागत, डेचेनछोलिङ राजप्रासादमा भुटानी राजपरिवारका चार पुस्ताका महत्त्वपूर्ण सदस्यहरूसँग भेटघाट, त्यसक्रममा भुटानी राजपरिवारले देखाएको सम्मान, स्नेह र सौहार्द्रता!
अनि किन राप्रपा उपाध्यक्ष मिश्रले ‘राजकीय नभनिएको राजकीय भ्रमण’ नभनून्!
राप्रपाका केन्द्रीय सदस्य सुरेशप्रसाद आचार्यले भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको ६ महिनाअघि भएको भुटान भ्रमणका क्रममा भुटानका पूर्वराजा जिग्मे सिंगे वाङचुक (वर्तमान राजाका पिता) सँगको कुराकानीले नेपालका पूर्वराजालाई औपचारिक रूपमा भुटानमा आमन्त्रण गर्ने बाटो खुलेको दाबी गरेका छन्।
नारायणहिटी राजदरबारका पूर्वकर्मचारी समेत रहेका आचार्यले ‘कूटनीतिक सूत्र’ को हवाला दिँदै यस्तो दाबी गरेका हुन्। तर, मोदीको भुटान भ्रमण र भुटान जाने प्रयोजनस्वरूप पूर्वराजाले राहदानी बनाएको मिति दाँज्दा उनको दाबी मेल खाँदैन।
जस्तो कि पूर्वराजाले सोही प्रयोजनका लागि ५ चैत्रमा राहदानी बनाएका थिए भने मोदीको भुटान भ्रमण त्यसको तीन दिनपछि ८–९ चैत्र (२०८०) मा भएको थियो।
जहाँसम्म रातो कार्पेटको प्रसङ्ग हो, राष्ट्राध्यक्षहरू भ्रमणमा आउँदा स्वागतका लागि रातो कार्पेट बिछ्याउने प्रचलन हो। तर, पछिल्लो समय राष्ट्राध्यक्ष र सरकार प्रमुखका लागि मात्र नभई अन्य अतिथिहरूको स्वागतका लागि समेत रातो कार्पेट बिच्छाउने प्रचलन सुरु भइसकेको छ।
शब्दकोषहरूले पनि ‘रातो कार्पेट’ को प्रयोग ‘राजकीय’ वा ‘औपचारिक’ स्वागतमा मात्र सीमित नरहेको अर्थ लगाएका छन्।
‘महत्त्वपूर्ण वा सम्मानित व्यक्तिप्रतिको सम्मानका लागि रातो कार्पेट बिछ्याइने गरिन्छ’ कोलिन्स डिक्सनरीले पनि आफ्नो अनलाइन संस्करणमा रातो कार्पेटको प्रयोगलाई यसैगरी अर्थ्याएको छ।
पाकिस्तानका प्रधानमन्त्री सहबाज सरिफले हालसालै गैरकूटनीतिक जमघटहरुमा रातो कार्पेट बिच्छ्याउने कार्यमा प्रतिबन्ध नै लगाएका छन्। आर्थिक संकटमा फसेको पाकिस्तानमा सरकारी समारोहहरूमा व्यापक रातो कार्पेटको प्रचलनले खर्च बढाएको भन्दै उनले त्यसमा प्रतिबन्ध लगाएका हुन्।
उपरोक्त तथ्यहरुबाट प्रष्ट हुन्छ, रातो कार्पेटको प्रयोग अब राष्ट्राध्यक्षहरुको ‘राजकीय भ्रमण’ मा मात्र सीमित छैन। बरु यसको प्रयोग अन्य अवसरहरुमा समेत सामान्य बन्न थालिसकेको छ।
‘गार्ड अफ अनर’ बिनाको ‘राजकीय’
पूर्वराजाको स्वागतमा ‘रेड कार्पेट’ बिछ्याएकाले भुटानबाट उनले ‘राष्ट्राध्यक्ष’ कै मान्यता प्राप्त गरे भन्नेहरूले बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने भुटानले परिपक्व व्यवहार देखाएको छ।
पूर्वराजा शाह नेपालका पूर्वराष्ट्राध्यक्ष हुन्। शान्त जीवन बिताइरहेका सम्मानित नागरिक पनि हुन् उनी।
त्यसबाहेक नेपालको पूर्वराजपरिवारसँग भुटानी राजपरिवारको पुरानो सम्बन्ध पनि छ।
दुई परिवारबीचको सम्बन्ध, पूर्वराष्ट्राध्यक्ष, नेपालका सम्मानित नागरिक र प्रकृति संरक्षणको क्षेत्रमा पूर्वराजाको योगदानका आधारमा पूर्वराजाले रातो कार्पेट सहितको सम्मान पाउनु स्वाभाविक थियो। उनी यसको हकदार पनि हुन्।
बरु, एउटा राजतन्त्रात्मक मुलुकले निकट सम्बन्ध भएको मुलुकका पूर्वराजा आउँदा यस्तो स्वागत, सम्मान र हार्दिकता नदेखाएको भए त्यो अस्वाभाविक हुने थियो।
पूर्वराजाको भुटान भ्रमणलाई राप्रपा नेपालका अध्यक्ष कमल थापाले समेत ‘राजकीय’ भ्रमण भन्न हिच्किचाएका छन्। भुटानी राजासँग पूर्वराजा शाहसँगको भेटलाई थापाले ‘ऐतिहासिक’ र ‘कोसेढुङ्गा’ भनेका छन्।
थापा नेपालमा राजतन्त्र पुनर्स्थापना सम्बन्धी राजनीतिक आन्दोलनका सुरुवातकर्ता त हुन् नै, पूर्वउपप्रधान तथा परराष्ट्रमन्त्री समेत हुन्।
‘थिम्पुमा राजा ज्ञानेन्द्रको भुटानका राजा जिग्मे खेसर नामग्याल वाङचुक र रानीसँग भेट भएको छ,’ १८ असोजको उपरोक्त भेटपछि ‘एक्स’ मा थापाले लेखेका छन्, ‘नेपाल र भुटानका राजसंस्थाका बीच सदैव सुमधुर सम्बन्ध रहँदै आएको छ, राजा ज्ञानेन्द्रलाई प्रदान गरिएको स्वागत र सम्मानले नेपालीलाई गौरवान्वित तुल्याएको छ।’
थापाले संकेत गरेजस्तै दुई राजपरिवारबीचको सुमधुर सम्बन्धलाई मध्यनजर गर्दै भुटानी राजपरिवारले पूर्वराजालाई दिन सकिने सम्मान प्रदान गरेको हो।
राष्ट्राध्यक्षसरहको ‘राजकीय सम्मान’ प्रदान गरिएको भए ‘गार्ड अफ अनर’ दिइने थियो। जसमा उनको पदीय हैसियतसमेत उल्लेख हुने थियो।
तर, ‘राजकीय’ वा ‘औपचारिक’ भ्रमणका विशिष्ट अतिथिले पाउने ‘गार्ड अफ अनर’ पूर्वराजा शाहले थिम्पुमा पाएनन्।
कतिसम्म भने भ्रमणबारे त्यहाँको सरकारी मुखपत्र ‘कुइन्सेल’ मा पूर्वराजाको भ्रमण र भेटघाटबारे कुनै समाचार प्रकाशित भएन।
सम्भवतः पूर्वराजालाई कुन सम्मानित दर्जाका साथ सम्बोधन गर्ने भन्ने अप्ठेरो भुटानी पक्षलाई पर्यो। आन्तरिक भेटघाटका क्रममा हुने सम्बोधनमा भुटानी राजा र अन्य पारिवारिक सदस्यहरूले ‘हिज म्याजेस्टी’ नै भनेर पूर्वराजालाई सम्बोधन त गरे होलान्। तर, औपचारिक रूपमै ‘श्री ५ महाराजधिराज’ वा ‘राजा’ को रूपमा सम्बोधन गरेको कतै देखिएन, भेटिएन।
यस्तो सम्बोधन ‘रेकर्ड’ मा रहँदा दुई देशको सम्बन्धमा पर्ने असरबारेको सतर्कताका कारण होला, यो भ्रमणको सार्वजनिक चर्चा गर्न भुटानी संस्थापन तयार देखिएन।
जस्तो, पूर्वराजा शाहलाई ‘श्री ५ महाराजधिराज’ वा ‘राजा’ भन्ने हो भने १८ वर्षअघि गद्दी त्यागेर शान्त जीवन बिताइरहेका वर्तमान राजाका बाबु जिग्मे सिंगे वाङचुकलाई समेत गद्दीनसीन जस्तैगरी ‘राजा’ भन्नुपर्ने हुन्छ।
तर वास्तविकता यो हो कि, एकै मुलुकमा न दुई राजा हुन्छन्, न दुई राष्ट्रपति!
भुटान भ्रमण, त्यसक्रममा ‘पूर्वराजा’, ‘गद्दीनसीन (वर्तमान) राजा र ‘भविष्यका राजा’ गरी तीन–तीन ‘राजा’ सँग भएका भेटवार्ताबारे सरकारी मिडियाहरूमा समाचार प्रकाशित नहुनुको कारण सम्भवतः यो पनि थियो।
र, पनि पूर्वराजाले विशिष्ट खालको स्वागत पाएर थिम्पुबाट फर्केका छन्। ‘राजतन्त्र अन्त्य’ ले पारेको चोटमा ‘भावनात्मक मल्हम’ लगाउने काम त्यहाँ प्राप्त सम्मानले गरेको छ।
गणतन्त्र यस्तो व्यवस्था हो, जसले आफ्नै (गणतन्त्रकै) र शक्तिमा रहेका शासक विरुद्ध ‘मुर्दावाद’ नारा लगाउने स्वतन्त्रता प्रदान गर्छ। संविधानले परिकल्पनै नगरेको ‘श्री ५ महाराजधिराज’ मान्ने वा भन्ने स्वतन्त्रता समेत यही व्यवस्थाले दिएको छ।
जब यस्तो स्वतन्त्रता प्राप्त छ भने निजी भ्रमणलाई ‘औपचारिक’ वा ‘राजकीय’ भ्रमण भन्दै मनको लड्डु कसैले पनि घिउसँग खान नपाउने त कुरा भएन!
प्रतिक्रिया